Του Dr Μιχάλη Γλαμπεδάκη, ΤΕΙ ΑΘΗΝΩΝ, Καθηγητή, mglamb@teiath.gr
Στο 2ο ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΕΕΕΠ-ΔΤΠΕ Αργυρούπολη 14-16 Οκτ. 2005
Ο άνθρωπος, ακόμα και στην πρωτόγονη μορφή του, εφεύρισκε και κατασκεύαζε εργαλεία και συσκευές που τον βοηθούσαν στις καθημερινές ανάγκες και υποχρεώσεις του. Ας θυμηθούμε τα ακόντια για το κυνήγι, το ηλιακό ρολόι, την κλεψύδρα, τον υπολογιστή των Αντικυθήρων.
Από την Αναγέννηση και έπειτα οι εφευρέσεις και τα εργαλεία ήταν πιο περίπλοκα αλλά και πιο αποτελεσματικά. Ας θυμηθούμε, στον τομέα των υπολογισμών αυτή τη φορά,
...
τις ράβδους του Napier το 1614 1 με τις οποίες έκανε πολυψήφιους πολλαπλασιασμούς, τη διαφορική μηχανή του Babbage το 1847 2 για επίλυση διαφορικών εξισώσεων και
τη μηχανή διάτρητων καρτών του Hollerith το 1890 3 με την οποία έγινε δυνατή η επεξεργασία των στοιχείων της απογραφής του 1890 στις ΗΠΑ. Η ανακάλυψη του ηλεκτρικού ρεύματος ήταν κατά τη γνώμη μου η αρχή της μεγαλύτερης ειρηνικής επανάστασης που πραγματοποιήθηκε ποτέ στη γη. Η ηλεκτρονική επιστήμη που δημιουργήθηκε στη συνέχεια, έκανε στη δεκαετία του ’40 ένα ακόμα τεράστιο άλμα στων χώρο των υπολογισμών. Κατασκευάστηκε τότε μια μηχανή που τη λέγανε υπολογιστή, η ENIAC 4 , η οποία έκανε όλες τις αριθμητικές πράξεις και υπολόγιζε και τετραγωνικές ρίζες. Ο σύγχρονος υπολογιστής υποστηριζόμενος από την επιστήμη της Πληροφορικής και της Μικροηλεκτρονικής που εξελίχθηκε εν τω μεταξύ, έχει 100.000 φορές μικρότερο όγκο, καταναλώνει 100.000 φορές λιγότερη ενέργεια και έχει 100.000 φορές μεγαλύτερη ταχύτητα υπολογισμών. Έγινε επίσης φιλικός στους μη ειδικούς και χρησιμοποιείται πλέον από ανθρώπους όλων των ηλικιών και όλων των επαγγελμάτων. Είναι όμως δυνατόν να κάνει κάποιος τα πάντα με έναν υπολογιστή; Να πατά δηλαδή ένα κουμπί και τίποτε άλλο; Ε! ας μην τα ισοπεδώνουμε όλα με την απλότητα, την αφέλεια και την άγνοια του όλου ενός αδαούς. Τίποτε δεν γίνεται πατώντας ένα κουμπί. Και ο κουρέας μου έμαθε, εκπαιδεύτηκε στη χρήση του. Δεν προγραμματίζει βεβαία, έμαθε να τον ξεκινά, να κόβει αποδείξεις και να τον σταματά όπως και ο ερασιτέχνης οδηγός έμαθε να οδηγεί το αυτοκίνητό του. Μέχρι εκεί, τίποτε περισσότερο. Ισχυρίζεται όμως ότι "ξέρει υπολογιστές". Αυτό που έμαθε να κάνει είναι μόλις το ένα εκατομμυριοστό αυτών που μπορεί να κάνει ο υπολογιστής. Για μερικά από τα υπόλοιπα, αν τα χρειάζεται, πρέπει να εκπαιδευτεί περισσότερο. Και όχι μόνον αυτός. Οποιοσδήποτε θέλει να ανήκει στην κοινωνία της πληροφορίας και της πληροφορικής πρέπει να εκπαιδευτεί επαρκώς και να συνεχίζει να εκπαιδεύεται διαρκώς. Κατά τη γνώμη μου η
ισχύς των γνώσεων μας στην πληροφορική δεν διατηρείται πάνω από ένα χρόνο. Οι εξελίξεις μας ξεπερνούν και αισθανόμαστε ένα επιστημονικό κενό όταν ασχοληθούμε πάλι μαζί της. Τη δεκαετία του ’80 οι υπολογιστές και η πληροφορική ξεπέρασαν τα ερευνητικά και εκπαιδευτικά κέντρα και διαχύθηκαν μέχρι τον απλό επαγγελματία και επιστήμονα κάθε ειδικότητας. Στα σχολεία μας μπήκαν τη δεκαετία του ’90. Στην ερχόμενη δεκαετία του 2010 δεν θα νοείται άνθρωπος που να μην μπορεί να χρησιμοποιεί
έναν υπολογιστή. Για να γίνει αυτό πρέπει να ξεκινήσουμε μια σοβαρή προσπάθεια από το Δημοτικό Σχολείο, εκεί που τα μικρά παιδιά έρχονται για πρώτη φορά σε επαφή με συντεταγμένες δομές, πλαίσια λειτουργίας και συμπεριφοράς και συγκεκριμένες υποχρεώσεις. Οι Δάσκαλοι αναλαμβάνουν λοιπόν το καθήκον να εισάγουν τα μικρά παιδιά, το μέλλον κάθε χώρας, στην απόλυτα απαραίτητη επιστήμη της πληροφορικής. Πρέπει
όμως πρώτα να εκπαιδευτούν οι ίδιοι. Κυρίως οι σχετικά μεγάλης ηλικίας γιατί οι νέοι έχουν ήδη πάρει κάποια εκπαίδευση στα Πανεπιστήμια και απλά θα πρέπει να τη συνεχίσουν και να τη βελτιώσουν. Πώς όμως θα εκπαιδεύσουμε έναν άνθρωπο 45 χρονών ή και μεγαλύτερο, στον οποίο έχουν συσσωρευτεί οι ευθύνες μιας οικογένειας, οι υποχρεώσεις της υπηρεσίας του και φυσικά η μείωση της φυσικής και βιολογικής
αντοχής του; Σε αυτό το βαρύ περιβάλλον εμφανίζεται η ανάγκη να εκπαιδευτεί σε μια από τις σύγχρονες τεχνολογίες των καιρών. Η προσπάθεια που πρέπει να καταβάλλει είναι σημαντικά μεγαλύτερη από αυτήν ενός φοιτητή ή μιας φοιτήτριας.
Μεγάλος σύμμαχός του βέβαια είναι η επιθυμία του να μην μείνει πίσω από τις εξελίξεις. Να μπει και αυτός στην κοινωνία της διάχυτης πληροφορίας. Να γίνει καλύτερος δάσκαλος για τον εαυτό του και κύρια για τους μαθητές του. Να προσεγγίζει εύκολα και γρήγορα την πληροφορία απανταχού της γης και να ενημερώνει με τη σειρά του και με τον τρόπο του τους μαθητές του. Το καθήκον του τον καθοδηγεί στο ότι πρέπει να εμφυσήσει σε όλα τα παιδιά, ανεξάρτητα οικογενειακού περιβάλλοντος και οικονομικής επιφάνειας, την ανάγκη να μάθουν να χρησιμοποιούν τη σύγχρονη αυτή επιστήμη με τα φιλικά πλέον εργαλεία που διαθέτει (σκεφθείτε πόσο φιλικά είναι τα windows) με την ίδια ευκολία που χρησιμοποιούν οι μαθητές τα βιβλία και τα τετράδιά τους. Τα σοβαρά κίνητρά του τον βοηθούν να ξεκλέψει λίγο χρόνο και να απομονωθεί από τις άλλες σκέψεις του δημιουργώντας του την αναγκαία ευεξία για προσήλωση, μελέτη και μάθηση. Αυτόν τον εαυτό διαθέτει, με τα προβλήματα και τις αναδράσεις αφενός και αφετέρου τη θετική διάθεση για μάθηση και μας ζητά να ανακαλύψουμε τρόπους και μεθόδους για να εξισορροπήσουμε το μειονέκτημα της ηλικίας με το πλεονέκτημα της επιθυμίας και να τον διδάξουμε, να τον εκπαιδεύσουμε στη σύγχρονη αυτή επιστήμη. Πρέπει κατά συνέπεια να τροποποιήσουμε τις διαδικασίες ώστε να ξεχάσει τις δυσκολίες και να ανακαλύψει τα διαθέσιμα μονοπάτια εκπαίδευσης.
Ας δούμε τώρα το προφίλ του ενήλικα εκπαιδευτικού και ας καταγράψουμε τα εμπόδια, τις δυσκολίες αλλά και τις ωθήσεις και τα κίνητρα που υπάρχουν στην εκπαίδευσή του στην πληροφορική.
• Η αίσθηση επιστημονικού κενού λόγω του άγνωστου και της μυθοποίησης των υπολογιστών και της πληροφορικής
• Ο ελλιπής διαθέσιμος χρόνος για παρακολούθηση και μελέτη
• Η ανασφάλεια της ηλικίας. Φοβάται πως δεν θα τα καταφέρει
• Η ανασφάλεια του περιβάλλοντος. Φοβάται πως θα τον κοροϊδεύουν οι υπόλοιποι του τμήματος και ο εκπαιδευτής
Τα κύρια εμπόδια και δυσκολίες είναι:
Οι κύριες ωθήσεις και κίνητρα είναι:
Οι συσσωρευμένες εμπειρίες και αξίες
Οι συγκεκριμένες προθέσεις
Οι προσδοκίες
Τα ανταγωνιστικά κίνητρα
Το δικό του μοντέλο μάθησης
Ας αναλύσουμε όμως περισσότερο αυτά τα χαρακτηριστικά του ενήλικα εκπαιδευόμενου εκπαιδευτικού.
Επιστημονικό κενό
Όλοι ακούμε, συνήθως άσχετους ή το πολύ – πολύ ημιμαθείς να λένε πως "ξέρουν υπολογιστές" και πως "κάνουν με τον υπολογιστή αυτό και εκείνο" μεγαλοποιώντας τις πράξεις τους και αντιστρέφοντας την ασχετοσύνη τους. Δημιουργείται με τον τρόπο αυτόν η εντύπωση σε όσους δεν ασχολήθηκαν καθόλου με την πληροφορική, μεταξύ των οποίων και εκπαιδευτικοί, ότι είναι εντελώς αποκομμένοι από την τεχνολογία και ότι είναι αδύνατον να τα καταφέρουν.
Η πραγματικότητα είναι εντελώς αντίθετη. Η πληροφορική είναι μαθηματική λογική, είναι δομημένη συμπεριφορά και σκέψη. Είναι οι κάτω από προϋποθέσεις και συνθήκες επαναλαμβανόμενες διαδικασίες που ονομάζουμε αλγοριθμική σύνθεση. Αντίληψη και δυνατότητα κατανόησης απαιτείται για να ασχοληθεί κάποιος με την επιστήμη αυτή και όλοι οι εκπαιδευτικοί τις διαθέτουν.
Εμπόδιο όμως είναι, αν και φαίνεται παράδοξο, ο τρόπος που έμαθαν να σκέπτονται αυτά τα χρόνια και οι γνώσεις και οι αξίες που απέκτησαν 6 . Προσκολλώνται σε αυτές, συναισθηματικά μερικές φορές, και "αντιδρούν" σε νέας μορφής γνώσεις.
Rogers Alan, Η εκπαίδευση Ενηλίκων, Εκδόσεις Μεταίχμιο, Αθήνα 1998, σελ. 92
Rogers Alan, Η εκπαίδευση ενηλίκων, Εκδόσεις Μεταίχμιο, Αθήνα, 1998, σελ. 277
Ελλιπής διαθέσιμος χρόνος
Σε κανέναν μη αργόσχολο δεν περισσεύει χρόνος. Πολύ δε περισσότερο αν είναι και σε κάποια μη νεαρή ηλικία και έχει φορτωθεί με αρκετές υποχρεώσεις.
Ας δούμε όμως τον υπολογιστή ως έναν υπομονετικό φίλο που χωρίς αγανάκτηση μας περιμένει όποτε και όσο μπορούμε να ασχοληθούμε μαζί του. Λίγο στην αρχή, περισσότερο μετά και όσο μπορούμε αργότερα.
Ανασφάλεια ηλικίας
Η επαφή με τον υπολογιστή ευτυχώς δεν είναι καταπιεστική. Αρκεί ο ασχολούμενος να τη δει αρχικά ως παιγνίδι. Ο υπολογιστής σας απαντά αμέσως, βλέπετε την προσπάθειά σας και αμέσως το αποτέλεσμά της. Σωστό ή λάθος δεν έχει σημασία. Το βλέπετε αμέσως και, ή προχωράτε πιο κάτω ή το διορθώνετε. Αν δείτε ως παιγνίδι μάθησης την επαφή αυτή, δεν θα σας κουράζει, δεν θα σας αγανακτεί. Στην ψυχολογική αυτή θέση στηρίζονται και τα παιγνίδια που είναι ενσωματωμένα στα Windows. Σπάνε τον πάγο, διώχνουν τον φόβο και εξοικειώνουν τον πρωτάρη με το ποντίκι και το πληκτρολόγιο.
Κανένας δεν κατάφερε τίποτε χωρίς να το προσπαθήσει. Σιγά – σιγά με συντροφιά ένα καλό εγχειρίδιο ή έναν πιο έμπειρο φίλο ας κάνετε τα πρώτα σας βήματα. Τα επόμενα θα έλθουν μόνα τους. Ανασφάλεια περιβάλλοντος Κανείς σοβαρός άνθρωπος δεν κοροϊδεύει κάποιον που κάνει τα πρώτα του βήματα σε κάποιον καινούριο για αυτόν τομέα. Ειδικά ο εκπαιδευτής. Αυτός ξέρει τους φόβους του νεοφώτιστου, γιατί τους έχει και ίδιος όταν πρόκειται να χρησιμοποιήσει μια καινούρια μηχανή ή ένα νέο πρόγραμμα. Έτσι ενθαρρύνει τον εκπαιδευόμενο και τον παροτρύνει για μια ακόμα βελτιωμένη προσπάθεια.
Ας δούμε τώρα πιο αναλυτικά τις ωθήσεις και τα κίνητρα που προτρέπουν τους Δασκάλους στην κοπιαστική αυτή επιμόρφωση.
Εμπειρίες και αξίες
Η κοινωνική και η επαγγελματική ζωή τούς έχει εναποθέσει γνώσεις και εμπειρίες από δράσεις και ενέργειες στις οποίες συμμετέχουν, έχει δημιουργηθεί έτσι ένα σύνολο αξιών, ηθικών, κοινωνικών, περιβαλλοντικών και οπωσδήποτε επαγγελματικών. Οι εμπειρίες και οι αξίες αυτές τους δημιουργούν την αίσθηση της μερικής και ελλιπούς γνώσης και είναι οι καταλύτες μιας διαρκούς προσπάθειας εμπλουτισμού και επαύξησης των γνώσεών τους.
Προσδοκίες
Όλοι οι άνθρωποι προσδοκούν ένα όφελος από κάθε ενέργειά τους. Έτσι και όλοι οι εκπαιδευτικοί προσδοκούν από την εκπαίδευσή τους "επιστροφές" προς επαγγελματικό, οικογενειακό και κοινωνικό όφελος των ιδίων αλλά και των δικών τους. Ας μη ξεχνούμε τη θεωρία των "Διαφυγόντων Εισοδημάτων" 7 που χάνει όποιος σπουδάζει έναντι αυτού που αρχίζει να εργάζεται αντί να σπουδάσει Ανταγωνιστικά κίνητρα Όλοι οι εργαζόμενοι, προσπαθούν με κάποιον τρόπο να γίνουν καλύτεροι από τους συναδέλφους τους. Οι προσπάθειες αυτές, και δεν αναφέρομαι στις δόλιες και ανήθικες μεθόδους που χρησιμοποιούνται πολλές φορές, γίνονται στα πεδία των κοινών ενδιαφερόντων και αντικειμένων εργασίας. Για τους εκπαιδευτικούς αυτά τα κοινά πεδία είναι οι γνώσεις. Χωρίς να έχουν μελετήσει οι περισσότεροι τη θεωρία του ανθρωπίνου κεφαλαίου, (ανατρέξτε στον Theodore Schultz 8 και στον Ξενοφώντα Ζολώτα 9 ), την εφαρμόζουν στην πράξη, γνωρίζοντας ότι μόνον μέσω της εκπαίδευσης θα δημιουργήσουν κεφάλαιο, ανεξίτηλο και μη αναλώσιμο που θα τους εντάξει σε ένα σύνολο με λιγότερα μέλη και έτσι θα έχουν καλύτερες επαγγελματικές ευκαιρίες.
Γλαμπεδάκη Μιχάλη, Οικονομία της Εκπαίδευσης, Εκδόσεις ΙΩΝ, Αθήνα 1990, σελ. 64-67
Schultz, Theodore, Investment in Human Capital, American Economic Review No 51, March 1961
Δικό τους Μοντέλο Μάθησης
Επειδή και οι δάσκαλοι διδάσκουν, έχουν διαμορφώσει δική τους άποψη για τις μεθόδους και τα μοντέλα εκπαίδευσης και θεωρούν ότι αυτά πρέπει να χρησιμοποιηθούν και όταν οι ίδιοι είναι μαθητές. Χρειάζονται λοιπόν κάποιοι λεπτοί χειρισμοί για να τους αλλάξουμε, αν χρειάζεται, απόψεις και συμπεριφορές. Πρέπει κατά συνέπεια, ως εκπαιδευτές εκπαιδευτικών να λάβουμε υπόψη μας τα παραπάνω, να σταθμίσουμε τους παράγοντες που υπεισέρχονται στη διαδικασία εκπαίδευσης και τη βαρύτητα καθενός, να σκιαγραφήσουμε ουσιαστικά το προφίλ κάθε εκπαιδευόμενου εκπαιδευτικού και να τροποποιήσουμε στα μέτρα του το μοντέλο εκπαίδευσης, ιδιαίτερα στην πληροφορική.
Παρουσιάζει λοιπόν η εκπαίδευση των δασκάλων αρκετές ιδιαιτερότητες που πρέπει να τις λάβουμε υπόψη μας.
Πρέπει το πρόγραμμα εκπαίδευσης:
1. Να γίνεται σε εργαστήριο με το πολύ δυο εκπαιδευόμενους ανά υπολογιστή.
2. Να δημιουργήσει ο εκπαιδευτής φιλική ατμόσφαιρα, ιδιαίτερα την πρώτη ώρα του προγράμματος, παρουσιάζοντας τον εαυτό του, λιτά, χωρίς καυχησιολογίες και ζητώντας από τους εκπαιδευόμενους να αυτοπαρουσιαστούν.
3. Να είναι ολιγόωρο, όχι πάνω από 5 ώρες την ημέρα αν οι εκπαιδευόμενοι δεν πηγαίνουν στα σχολεία τους ή, 3 περίπου ώρες αν εργάζονται ταυτόχρονα.
4. Να αποφεύγονται οι μεγάλες μονότονες διαλέξεις. Να τεθεί όριο στα 15 λεπτά ομιλίας κάθε ατόμου.
5. Να χρησιμοποιούνται εποπτικά μέσα ώστε να υπάρχει οπτική και ακουστική παρουσίαση των στοιχείων.
6. Να γίνεται το μάθημα συμμετοχικό. Να δίνεται το έναυσμα και να ζητείται από τον εκπαιδευόμενο η ολοκλήρωση.
7. Να διδάσκεται μεθοδολογία και τρόποι σκέψης. Η πληροφορική επιλύει γενικά προβλήματα με αλγοριθμική μέθοδο και όχι ένα συγκεκριμένο.
8. Πρέπει να αναπτυχθεί η ικανότητα της διάγνωσης ενός θέματος και της επιλογής από τις προτεινόμενες και διαθέσιμες ενέργειες.
9. Να μην επιβραβεύεται η αποστήθιση. Δεν επιτρέπεται κανένας να στηρίζεται στη μνήμη του.
Κάποιοι συγγραφείς 10,11 θεωρούν ότι ο άνθρωπος μαθαίνει ωθούμενος από κατώτερες ανάγκες για εξασφάλιση:
• στέγης
• τροφής
• ασφάλειας
Όταν και αν εξασφαλισθούν οι βασικές αυτές ανάγκες, ο άνθρωπος στρέφεται σε ανώτερες ικανοποιήσεις
όπως:
• Το "ανήκειν" σε μια "καλύτερη" και μικρότερη ομάδα
• Η θετική αυτοεκτίμηση λόγω της απόδοσης των ίδιων προσπαθειών
• Η (αυτο-)εκπλήρωση των οραμάτων και η προσέγγιση των στόχων
• Η αυτονομία
• Η υπευθυνότητα
• Ο αυτοπροσανατολισμός και η αυτοδιάθεση
Το σύστημα των ανώτερων αναγκών που κύρια αναφέρονται στο πνεύμα και στην ψυχή του ανθρώπου σε αντιδιαστολή με τις κατώτερες που αναφέρονται στο σώμα του, εξυπηρετείται από την εκπαίδευση ή τη δια βίου επανεκπαίδευση.
Τις ανώτερες αυτές ανάγκες που διακρίνουν και όλους τους εκπαιδευτικούς, πρέπει να εκμεταλλευθεί ο εκπαιδευτής, να τις ενεργοποιήσει και να τις δραστηριοποιήσει, ώστε μέσω αυτών να πραγματοποιηθεί ένα επιτυχημένο πρόγραμμα.
Πρέπει να προσέξει ώστε η ομάδα που θα συγκροτήσει να είναι όσο το δυνατόν πιο ομοιογενής για:
• Να υπάρχει αίσθηση αλληλεγγύης αφού όλοι θα:
• έχουν το ίδιο υπόβαθρο
Rogers Carl, On Becoming a Person, Publisher Constable, London 1974
Maslow, A. H. Towards a Sociology of Being, Publisher Van Nostrand, New York, 1968
• πρέπει να καταβάλλουν περίπου την ίδια προσπάθεια
• έχουν τις ίδιες απορίες, ερωτηματικά και ανησυχίες
• Να δημιουργηθεί αίσθημα αναλογικής ευθύνης για την επιτυχία όλης της ομάδας
• Να δημιουργηθεί μια μεγαλύτερη τράπεζα γνώσης και σκέψης (think tank) λόγω της ένωσης των εμπειριών και των γνώσεων των μελών, ώστε να αντιμετωπίζονται ευκολότερα τα προβλήματα της εκπαίδευσης
• Να συντηρούνται τα κίνητρα επιτυχίας και η δυναμική της ομάδας.
Αλλιώς, η ανομοιογενής ομάδα δρα καταπιεστικά και ανασταλτικά, γιατί:
• Υποχρεώνονται όλοι να κινούνται με τους ίδιους σχεδόν ρυθμούς, που δεν είναι πάντοτε εφικτό λόγω:
• Διαφορετικού βαθμού αντίληψης
• Διαφορετικού διαθέσιμου χρόνου για
i. αρχική επαφή
ii. μελέτη
iii. ανατροφοδότηση
• Η διεύρυνση των δυνατοτήτων της ομάδας υποχρεώνει τα μέλη να αντιμετωπίζουν το σύνολο των γνώσεων και αυτό τα φοβίζει μερικές φορές
• Ενδεχόμενη απειρία ή εμπειρία του εκπαιδευτή στην εκπαίδευση ενηλίκων μπορεί να διασπάσει την ομάδα
σε υποομάδες με διαφορικούς τρόπους προσέγγισης.
Είναι φανερό από τα προηγούμενα ότι για να πετύχει ένα πρόγραμμα εκπαίδευσης ενηλίκων και μάλιστα εκπαιδευτικών, πρέπει να σχεδιαστεί πολύ προσεκτικά:
• Πρέπει πρώτα απ’όλα να μελετηθούν προσεκτικά τα βιογραφικά σημειώματα των μελών
• Να μπορεί να συμμετάσχει και το μέλος της ομάδας με την ελλιπέστερη υποδομή
• Αν υπάρχει μεγάλο χάσμα γνώσεων μεταξύ των μελών και αν ο εκπαιδευτής είναι αρκετά έμπειρος πρέπει να δημιουργήσει δυο υπο-ομάδες. Αν αξιολογούνται από 0 έως 100 οι γνώσεις της ομάδας, τότε πρέπει:
• η μια να έχει κεντρικό μέλος στο 75% των γνώσεων και,
• η άλλη κεντρικό μέλος στο 25% των γνώσεων της ομάδας, ή
• Να σχηματίσει δυάδες εκπαιδευομένων με ένα πιο έμπειρο και ένα πιο άπειρο άτομο. Η μέθοδος αυτή δεν
είναι αποτελεσματική πάντα γιατί μπορεί:
• ο "έμπειρος" να προχωρά μόνος του αδιαφορώντας για τον "άπειρο"
• ο "έμπειρος" να χάσει το ενδιαφέρον του και να μην ασχολείται με το μάθημα
• ο "άπειρος" να αισθάνεται μειονεκτικά και παραιτηθεί της προσπάθειας
Πρέπει λοιπόν να σχεδιάσουμε πολύ προσεκτικά το πρόγραμμα και να επιλέξουμε επίσης προσεκτικά τα μέλη
κάθε ομάδας λαμβάνοντας σοβαρά υπόψη μας τα προσωπικά χαρακτηριστικά τους πέραν των γνώσεων και
εμπειριών τους. Τότε το πρόγραμμα θα πετύχει και οι στόχοι του θα επιτευχθούν.
