Περίληψη
Μπορούν τα άτομα να συναντηθούν στο πλαίσιο ενός και μόνο λογοτεχνικού κομματιού; Μπορούν μέσα από παιχνίδια ελεύθερων συνειρμών, σαν τα παιδιά, και οι ενήλικες να λειτουργήσουν; Το παραπάνω τόλμημα απαιτεί προσεκτικά και σταθερά βήματα πρωτίστως από τον/την εμψυχωτή/τρια, τον/την «συνεργατικό/ή μανθάνοντα». Γι’ αυτό κι ο λόγος, πρώτα για τη δική του/της την Εκπαίδευση. Εκείνος/η ξέρει πώς το εκπαιδευτικό-θεραπευτικό συμβόλαιο να συνάπτει, με τα Πρόσωπα-Προσωπικότητες, που δεν έχουν μόνο Νου, μα και Ψυχή και Σώμα…Καθώς η Τέχνη και η Καλλιτεχνική Έκφραση αξιοποιούνται ως «μέσα» επικοινωνίας και ως «πεδία» άσκησης στην παρατήρηση των ποικίλων θεάσεων, ζητούμενο αποτελεί το να μπορούν τα άτομα να φανταστούν, πρωτίστως να εκφράσουν και να απεικονίσουν με λόγο, κίνηση, μέσω του ρόλου, ή του χρώματος και του ήχου ό,τι κυριαρχεί στο Νου. Στο μικρή και ασφαλή Μαθησιακή Ομάδα-Κοινότητα οι «δικές μας απόψεις», οι «δικές μας ιδέες», συνεπώς και η «πραγματικότητά μας», διαμορφώνονται. Ματιά που επιτρέπει τη θέαση του Εαυτού «μέσα από τα Μάτια των Άλλων»… Τότε, ακριβώς, το «ΡΟΥΑ-ΜΑΤ», παύει να ορίζεται από Εσένα, αφού έχει πάψει προ ...
πολλού Εσένα, μόνο, να αφορά … Καθένας μοναχός πορεύεται, Ναι! Μα και μαζί με άλλους … Αντικατοπτρίζει, ίσως, «Γέφυρες επικοινωνίας», «Παιχνίδια εξουσίας», καθώς και νοηματοδοτήσεις «προσωπικών αποσκευών» που μαζί του/της ο/η εκπαιδευτής/τρια σίγουρα κουβαλά.
Λέξεις κλειδιά
εκπαίδευση ενηλίκων, τέχνη, ομάδα, έκφραση, διυποκειμενικότητα, δημιουργός-θεραπευόμενος, διάλογος-κάθαρση
Abstract
Can people ever meet within one single literary piece? Can adults, alike children, act through free association games? The animator or the partner/learner must proceed to this venture very carefully and steadily. Therefore, their Education is what comes first. They are the ones who know how to make the educational-therapeutic contract with the Persons-Personalities who apart from Mind, they also have Soul and Body…As Art and Artistic Expression are exploited as communication ‘means’ and ‘terrains’ to exercise the different and miscellaneous conceptualizations, the challenge is the individuals to be able to imagine, primarily to express and depict with speech and movement, through a role, a colour or sound what prevails in Mind.
‘Our views’ ‘our ideas’ and consequently ‘our reality’ are formed within the small and safe Learning Group-Community. A way of seeing that allows the perception of the Self ‘through the eyes of the Others’. It is right then, when the ‘ROΙ-MAT’ stops being defined by You since it has long ago stopped to concern only You…… Everyone walks alone, Yes! But with others as well…Τhey may reflect ‘Βridges of communication’, ‘Authority games’ and significations of ‘ personal baggage’ which the instructors do carry with them.
Key words
Adult education, art, group, expression, intersubjectivity, creator- person under cure, discourse- catharsis
1. ΕΙΝΑΙ ΑΡΑΓΕ Η ΤΕΧΝΗ ΑΠΑΡΑΙΤΗΤΗ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΩΝ ΕΜΨΥΧΩΤΩΝ (ΘΕΡΑΠΕΥΤΩΝ/ ΣΥΜΒΟΥΛΩΝ);
… Και όμως…μπορούν τα άτομα στο πλαίσιο ενός και μόνο λογοτεχνικού κομματιού να «συν-κινηθούν». Μπορούν μέσα από παιχνίδια ελεύθερων συνειρμών, σαν τα παιδιά, και οι ενήλικες να λειτουργήσουν… Καθώς αφουγκράζονται ένα παραμύθι οι μνήμες, τα όνειρα και οι εμπειρίες τους από το παρελθόν ξυπνούν-ανακαλούνται. Με βάση αυτά τα άτομα ασκούνται το «τώρα» να ερμηνεύσουν …(Klein, 1975). Με λογική και με συναίσθημα μαζί …
Το παραπάνω ζήτημα απαιτεί προσεκτικά και σταθερά βήματα πρωτίστως από τον/την εμψυχωτή/τρια, τον/την «συνεργατικό/ή μανθάνοντα». Γι’ αυτό και ο λόγος, πρώτα για τη δική του/της την Εκπαίδευση. Εκείνος/η ξέρει πώς το εκπαιδευτικό-θεραπευτικό συμβόλαιο να συνάπτει, με τα Πρόσωπα-Προσωπικότητες που δεν έχουν μόνο Νου, μα και Ψυχή και Σώμα …Και δεν μπορεί παρά οι «υπηρεσίες/σκοπεύσεις» του να αφορούν στο Όλον…Το παραπάνω τρίπτυχο καλείται ο ίδιος πρώτα να αντικατοπτρίσει, ως «καθρέπτης» μαγικός, που έχει πολλά να αποκαλύψει και να αφηγηθεί/μοιραστεί …Εξάλλου ποιος αμφισβητεί πως ο τρόπος (πώς), αλλά και ο χρόνος (πόσο καιρό) που κρατά κανείς έναν «καθρέπτη» (κυριολεκτικά και μεταφορικά), η Σχέση με την οποία συνδέεται μαζί του, το βλέμμα στο οποίο έρχεται αντιμέτωπος, ή μη, δεν αποτελούν βασικές προϋποθέσεις για την ανακάλυψη ανθρώπινων δυνατοτήτων-«έργων τέχνης» και ερμηνειών πρωτόγνωρων http://www.matia.gr/library/ebook_01/012_art_therapy-1.html (22/102010)
Συμβαίνουν τα παραπάνω, τεχνηέντως, σε ένα Παιχνίδι Εκπαιδευτικό/Θεραπευτικό όπως το Θεατρικό, το Χορευτικό, το Μουσικό ή το Εικαστικό Παιχνίδι…(Case, 87,105, 1998). Μοιάζει τότε να αναδύεται σε ψυχολογικό επίπεδο μια διαδικασία που αντανακλάται παλινδρομικά, μέσα από διαφορετικά στρώματα συνείδησης: α) του «αντικειμένου» (καθρέπτης-εμψυχωτής), β) του δημιουργού (θεραπευόμενος-που παρουσιάζει τον εαυτό του μέσω του αντικειμένου ή πάνω στο αντικείμενο), και γ) του θεατή/αποδέκτη (ομάδα) …Σε ανάλογες στιγμές η όποια αντίδραση αφορά σε μια συσσώρευση συνειδητών και ασυνείδητων συνειρμών, ενδόμυχων σημείων συνάντησης με τη μοναδική εμπειρία. Κι ακόμη αφορά στη συνειδητοποίηση ότι υπάρχουν αντιστοιχίες, ποτέ όμως ταυτίσεις με τους άλλους (Kuhns, 1983, 21).
Βασικό μέσο εκμαίευσης των παραδοχών αποτελεί η παρατήρηση, που προάγεται σε είδος «διαλόγου» όταν η δυναμική της ομάδας το επιτρέψει. Μεταμορφώνεται τότε σε μια πρώτη άρρητη, μα θεατή, παραδοχή. Καθώς η Τέχνη και η Καλλιτεχνική Έκφραση αξιοποιείται όχι ως διαπιστωτικό μέτρο της εγκυρότητας (ή μη), των παραδοχών, αλλά ως «μέσο» και ως «πεδίο» άσκησης των ατόμων στην παρατήρηση των ποικίλων θεάσεων, η ορθότητα( ή μη) παύει να αποτελεί το ζητούμενο. Ζητούμενο αποτελεί το να μπορούν τα άτομα να φανταστούν, πρωτίστως να εκφράσουν και να απεικονίσουν, με έναν «Λόγο», μία «Κίνηση», μέσω του «Ρόλου», ή του «Χρώματος» και του «Ήχου» ό,τι κυριαρχεί στο Νου. Εκεί, στο πλαίσιο της Μαθησιακής Κοινότητας (learning community) της μικρής Ομάδας (Τοδούλου, 2005, Τερεζάκη 2010) που βοηθά τα άτομα να άρουν τους αμυντικούς μηχανισμούς, και η οποία διέπεται από αυτοσχέδιους, κάθε φορά, κανόνες που οι ίδιοι οι συμμετέχοντες διαμορφώνουν στο πλαίσιο «Πειθαρχιών» (Disciplines) προσωπικών, μα ελεύθερων … (Τερεζάκη, 2009, Τερεζάκη & Συνεργάτες, 2009, Kramer, 1980, 9). Εκεί, στο πλαίσιο το κοινοτικό οι «δικές μας απόψεις» και οι«δικές μας ιδέες», συνεπώς και η «πραγματικότητά μας», διαμορφώνονται από εμάς τους ίδιους, το βαθμό της Σχέσης και την ποιότητα της Δικτύωσής μας (Christakis-Fowler, 2009, Πετρογιάννης, 2003 Capra, 1996). Πρόκειται για μια εντελώς δι-υποκειμενική οπτική που ενέχει τις πολλαπλές οπτικές των ατόμων της συγκεκριμένης ομάδας για την Αλήθεια [1] (Bugental, 1976) και η οποία προάγει το έθος/την ηθική υπό την έννοια της «ευ-αισθησίας στην ετερότητα» (Philip – Bracken, 2004). Επιπλέον, δίνει τη δυνατότητα για άσκηση σε μια «φαινομενολογική ματιά [2]», όπου τα άτομα (οι εμψυχωτές) βγαίνουν «έξω από το πλαίσιο» που πριν τα ίδια δρούσαν, στο «Παιχνίδι το Καλλιτεχνικό», και κυριολεκτικά, μπορούν να δουν τον Εαυτό τους «μέσα από τα Μάτια των Άλλων»… [των (συν)εκπαιδευόμενων/θεραπευόμενων)]
… Τότε τα άτομα παρωθούνται κριτικά να σκεφτούν, να αναλογιστούν, «απρόσμενα» να σκοντάψουν σε άλλου τύπου «Εγκλεισμούς», εκεί όπου οι «Ελεύθεροι» με τους «Εγκλεισμένους», ρόλους εναλλάσσουν …Τότε είναι που έρχονται αντιμέτωπα με μία ανακάλυψη συνταρακτική… Τότε επαναπροσδιορίζουν εκφρασμένες θέσεις και ισχύουσες πρακτικές [Mezirow (2006), Brookfield, 2006, Thomas, - Bracken, (2004)]. Η ώρα της Ελεύθερης εκλογής σαφέστατα είναι η ώρα της Πρωτοβουλίας, της Δράσης (Bohart-Tallman, 1999, Rennie, 2000), μα και της Ευθύνης. Είναι η ώρα της Κρίσης και της Απόφασης…Τότε είναι, πιθανά, που ενισχύεται η ανάγκη για τον Έλεγχο των Θεωριών και των Πρακτικών του Πεδίου[3]. Τότε, ακριβώς, είναι που νιώθεις τα «βλέμματα της συνείδησης» επάνω σου καρφωμένα, αναμένοντας τη «Σωστή» ή τη «Λάθος» κίνηση…Τότε το «ΡΟΥΑ-ΜΑΤ» ως παράμετρος μυαλού-νοήματος-γνώσης, παύει να ορίζεται από Εσένα, αφού έχει πάψει Εσένα, μόνο, να αφορά …
…. Τέχνη-Θεραπεία-Εκπαίδευση! Παιχνιδίσματα Φαντασίας και Λογισμού στη σκακιέρα του «Θεάτρου της Ζωής» με αποστολή ένα αενάως επιδιωκόμενο «ΜΑΤ» μεταξύ «Εχψυχωτή» και «Ασθενούς» συνταυτισμένο, κατά μερικούς, με το χτίσιμο «Γέφυρας επικοινωνίας», κατά άλλους με «Παιχνίδια εξουσίας» (Yalom, 2001, 134-145), που κάποιοι τρίτοι, ωστόσο, αποκαλούν νοηματοδότηση των προσωπικών «αποσκευών»-εμπειριών που ο καθένας κουβαλάει! Νοηματοδότηση των «θέλω» ή «δε θέλω» του, των «φορτίων» του των συναισθηματικών! Ο Jung ισχυρίστηκε ότι «…η τέχνη αντιπροσωπεύει μια νέα σύνθεση ανάμεσα στον εσωτερικό υποκειμενικό κόσμο του καλλιτέχνη και στην εξωτερική πραγματικότητα. Ο καλλιτέχνης/εκπαιδευόμενος-θεραπευόμενος/η, συχνά ασυνείδητα, επιλέγει υλικά από την εξωτερική και από την εσωτερική πραγματικότητα. Το έργο ενσωματώνει ένα συνδυασμό και των δύο και η ολοκλήρωση αυτή δίνει μια αίσθηση συμφιλίωσης και αποδέσμευσης» (1963, 16).
Με την εισαγωγή της Τέχνης στην Εκπαίδευση των Εμψυχωτών/θεραπευτών: α) διεγείρονται οι αισθήσεις (αφή, όραση, ακοή, «όσφρηση», «γεύση»), β) δοκιμάζονται τα συναισθήματα, γ) διερευνώνται οι παραδοχές (θρησκευτικές, επιστημολογικές, κοινωνικές, κ.ά), και δ) επαναπροσδιορίζεται η Σχέση μεταξύ Θεραπευτών κι αυτών που υποφέρουν (Freud, 1996, Rogers, 1951, Bugental,1976, Bohart &Tallman, 1999, Rennie, 2000, Anderson & Goolishian, 1992, Borden, 1971, Clarkson, 1990,1995). Επιπλέον, έντονα διαφαίνεται η Ολιστική διάσταση [4] μιας παραμελημένης τέχνης της «Τέχνης της Θεραπείας/Εκπαίδευσης». Στο παραπάνω πλαίσιο έμφαση δίνεται στους διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους οι ασθενείς αντιλαμβάνονται τις εμπειρίες τους … Εκεί η καλλιτεχνική «σύμβαση» λειτουργεί ως «προσομοίωση» πραγματικών ζητημάτων-προβλημάτων που αποζητούν απεγνωσμένα λύση (Bohart &Tallman, 1999, Rennie, 2000, Τερεζάκη, 2010, Διδακτορική Διατριβή εν εξελίξει [ΕΑΠ]). Τότε είναι οι «ανακαλύψεις-διαπιστώσεις» επί των παραδοχών ενδέχεται να συμβαίνουν πέρα από τα στενά όρια ενός Λεκτικού Διαλόγου[5], μόνο …
Μα όταν ο Διάλογος μπορεί να διεξάγεται και μέσω εναλλακτικών μορφών επικοινωνίας και μάθησης, τότε η καθαρτική πτυχή της καλλιτεχνικής/θεραπευτικής δραστηριότητας κορυφώνεται, μαζί με τα συναισθήματα των ατόμων… Σύμφωνα με τον Hoxter «Ο ώριμος ενήλικος έχει την ικανότητα να περιορίζει τη σκέψη στο νου του. Καμιά φορά όμως βρίσκει χρήσιμο, ίσως και απαραίτητο, να ξεκαθαρίσει τη σκέψη του εξωτερικεύοντας τις νοητικές του παραστάσεις με τη μορφή λόγου, γραπτού κειμένου αφηρημένου σχεδίου και λοιπά» (1977, 19). Η Dalley συμπληρώνει: «…Όπως το (αυθόρμητο) παιχνίδι (για το παιδί) έτσι και η αυθόρμητη ζωγραφική αποτελεί το κέντρο του θεραπευτικού έργου και, όπως ο ελεύθερος συνειρμός, έτσι και το ασυνείδητο υλικό μπορεί να γίνει συνειδητό μέσω αυτής της διαδικασίας. Η τέχνη κάνει τους ενήλικους ικανούς να παίξουν» (1998, 45)
Καταληκτικά, … Προς τι, άραγε, «η Τέχνη στην Εκπαίδευση» στο σημερινό επιστημονικό διάλογο; Μα για τη συνειδητοποίηση του ότι όλοι οι εμψυχωτές είναι άνθρωποι με φόβους, όνειρα και επιθυμίες για τα οποία αξίζει να μιλούν και για τα οποία πρέπει καθημερινά να δίνουν μάχες Ιδεών και πρακτικής σε «μικρο» και σε «μακρο» επίπεδο. Το μακροεπίπεδο αφορά στην δυνατότητα που οι ίδιοι, πέρα από την Πολιτεία, διερευνούν τις δυνατότητες συνεργασίας μεταξύ: α) ομάδων ασθενών (χρηστών, μειονοτικών ομάδων), β) εμπλεκόμενων επαγγελματιών (ψυχολόγων, κοινωνικών λειτουργών, ψυχιάτρων, εμψυχωτών) και γ) αυτο-καθοριζόμενων υποστηρικτικών/εθελοντικών ομάδων. Σε μικροεπίπεδο πρόκειται για μία ευκαιρία ανάδειξης του Μετασχηματισμού των Εμψυχωτών, από «Άτομα -Θεραπευτές» σε «Προσωπικότητες» (Rogers, 1951). Τα νέα Πρόσωπα -στο βαθμό που το μπορούν- επουλώνουν το «τραύμα», είναι δεκτικά στην «ερμηνευτική», δεν κλείνουν τα αυτιά σε εκείνους που «ακούν φωνές» (Bugental, 1976, Thompson, J., 2006). Πρώτα αυτά φωτίζουν στο φως μιας «νέας μέρας στην επιστήμη» που έρχεται και πρώτα εκείνα απολαμβάνουν το να τολμούν να ξετυλίγουν το εγγενές νόημα της φύσης των εμπειριών των ασθενών τους, λαμβάνοντας υπόψη την προσωπική «ζωή», την προσωπική «ιστορία» και τις «περιρρέουσες συνθήκες» Chttp://www.antistigma.gr/article.php?ID=1 (10/02/2010), χαρίζοντάς τους ένα «Δώρο-Έκ-πληξη-Νόημα» …Το συγκεκριμένο δώρο που συνοψίζει όσα προσωπικά είχα να μοιραστώ μαζί σας, το περιέγραψε η Virginia Satir ως εξής (1995, 1) :
«Πιστεύω πως το μέγιστο δώρο που μπορώ να σκεφτώ ότι έχω από οποιονδήποτε,
Είναι …
Να με βλέπει, να με ακούει, να με κατανοεί, και να με αγγίζει.
Το μέγιστο δώρο που μπορώ να δώσω, είναι,
να βλέπω, να ακούω, να κατανοώ και να αγγίζω τον άλλο άνθρωπο.
Όταν γίνεται αυτό αισθάνομαι ότι υπάρχει επικοινωνία…»
———-
* Η Χρύσα Γ. Τερεζάκη είναι συντονίστρια του Επιστημονικού Δικτύου Εκπαίδευσης Ενηλίκων Κρήτης (ΕΔΕΕΚ) και το παρόν κείμενο αποτέλεσε εισήγηση σε στρογγυλό τραπέζι στο 2ο Πανελλήνιο Ψυχιατρικό Συνέδριο, με θέμα “ΤΕΧΝΗ & ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ” (Ινστιτούτο Έρευνας & Εφαρμογής προγραμμάτων Ψυχικής Υγείας “ΕΠΕΚΕΙΝΑ”, 20-23/5/2010, ΜΑΙΧ, Χανιά) και περιλαμβάνεται στα Πρακτικά του Συνεδρίου.
———-
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1 Σε καμία περίπτωση, βεβαίως, δεν αποτελεί την «αντικειμενική» ματιά του κοινωνικού συνόλου.
2 Να δουν δηλαδή το φαινόμενο όπως αυτό φαίνεται απ’ έξω ανεπηρέαστο από το δικό τους συναίσθημα ή τις προθέσεις. Bλ. και (Θεοδωρόπουλος,1997)
3 Που τίποτε πια δε θεωρείται Συνταγή και κανείς ειδικός δεν γίνεται αντιληπτός ως Αυθεντία. Ενδεικτικές οι επιστημονικές θέσεις του πεδίου της κριτικής ψυχιατρικής για την εκπαίδευση των ίδιων των θεραπευτών –ψυχιάτρων σε μια διαφορετική «ορθολογικότητα». Εκείνην που θέλει τους θεραπευτές-ψυχίατρους σε έναν άλλο ρόλο.
[Μοσχονάς, στο: http://www.antistigma.gr/article.php?ID=4 (22/02/2010) και Καπονικολός, Λίβας, Μοσχονάς, στο: http://www.antistigma.gr/article.php?ID=5 (22/02/2010)].
4 Ψυχολογικό επίπεδο: Ολιστική Θεραπεία που αφορά σε Νους –Ψυχή -Σώμα
5 Σε ενδο-προσωπικό και σε δια-προσωπικό επίπεδο
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ
Θεοδωρόπουλος, Ι., (1997), Με άλλα μάτια, Γρηγόρης, Αθήνα.
Πετρογιάννης, K., (2003), H μελέτη της ανθρώπινης ανάπτυξης: οικοσυστημική προσέγγιση, Καστανιώτης, Αθήνα
Τερεζάκη, Χ., (2009), «Εκπαίδευση και Πολιτισμός: Απόπειρες Σχεδιασμού – Υλοποίησης Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων & Υλικού με τη Μέθοδο Project», ΑΥΤΟΕΚΔΟΣΗ, Αθήνα
Τερεζάκη. X., & Συνεργάτες, (2009), «Εναρκτήρια Συνάντηση: το “Α” ίσως και το “Ω” … Από τη Θεωρία στην Πράξη», Επιστημονικό Δίκτυο Εκπαίδευσης Ενηλίκων Κρήτης (ΕΔΕΕ.Κ), Αθήνα
Τερεζάκη, Χ., (2010), EΔΕΕ.Κ: Πρόγραμμα ΕΣΤΙΑ σε ΔΡΑΣΗ-Μια πρόταση για τη ΔιαΣύνδεση των εκπαιδευτικών/πολιτισμικών Εμψυχωτών με στόχο μια Συνεκτική, Δημιουργική και Μαθησιακή Κοινότητα, στο: ηλεκτρονικό περιοδικό «Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα», ΕΔΕΕΚ. τ.1 (www.cretaadulteduc.gr)
Tερεζάκη, Χ., (2010-2011), «Το Project ως ενεργητική μορφή επικοινωνίας και μάθησης στην Αρχική και στην Ενήλικη εκπαίδευση», Διδακτορική Διατριβή {εν εξελίξει}, ΕΑΠ, Πάτρα
Τοδούλου-Πολέμη, (2005), Η αξιοποίηση της Ομάδας στην Εκπαίδευση Ενηλίκων-Μεθοδολογία Εκπαίδευσης Ενηλίκων, ΕΑΠ ΕΚΕ 50/Γ, Πάτρα
Καπονικολός, Α., Λίβας, Δ., Μοσχονάς, Δ. «Το στίγμα της ψυχικής νόσου και η εκπαίδευση των ψυχιάτρων», στο: http://www.antistigma.gr/article.php?ID=5 (22/02/2010).
Μοσχονάς, Δ., Τι ζητούν οι ασθενείς από τους θεραπευτές τους, στο: http://www.antistigma.gr/article.php?ID=4 (22/02/2010)
ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ
Anderson H., – Goolishian, H., (1992), “The client is the expert a not knowing approach to therapy” at: S. McNamee & K.J. Gergen (ed), Therapy as Social Construction, London:Sage
Bohart A.,- Tallman, K., (1999), How Clients Make Therapy Work: The Process of Active Self-healing, Washington, DG: American Psychological Association
Bugental, J., (1976), The Search for Existential Identity, San Francisco: Jossey Bass
Capra, F., (1996), Ecology, Community and Agriculture, Center for Ecoliteracy, California.
Clarkson, P., (1990), “A multiplicity of psychotherapeutic relationships”, Bridish Journal of Psychoterapy
Clarkson, P., (1995), The Therapeutic Relationship, London: Whurr
Freud, S., (1917/1973/ μτφρ 1996), introductory Lecture on Psychoanalysis, Harmondsworth: Penguin (Ελλ. Έκδ.: Εισαγωγή στην ψυχανάλυση, μτφρ Λ. Αναγνώστου), Αθήνα
Ηeller, K., (1989), The return to community. American Journal of Community Psychology, 17, 1-15
Hoxter, S., (1977), Play and Communication in Child Psychotherapy. at M. Boston & D. Daws (eds) The Child Psychotherapist and Problems of Young People. London Wildwood House
Jung, C., (1963), «Memories, Screams, Reflections», Rutledge & Kegan Paul, London.
Klein, M., (1975), «The Writings of Melanie Klein», The Hogarth Press and Institute of Psychoanalysis», London
Kramer, Ε., (1980), «Symposium Integration of Divergent Points of View in Art Therapy». αt: Ε. Ulman & C.Levy (eds) Art Therapy Viewpoint New York: Schocken Books
Kuhns, F., (1983), «Psychoanalytic Theory of Art A Philosophy of Art on Developmental Principles», Colombia University Press, New York
Philip & Bracken, (2004)
Rennie, D.L., (2000b), Aspects of client’s conscious control of thw psychotherapeutic process, Journal of Psychotherapy Integration 10, 151-167
Rogers, C., (1951), «Client-centered therapy», Boston: Houghton Mifflin.
Thomas, P.,- Bracken, P., (2004), Advances in Psychiatric Treatment στο: “Κritical Psychiatry in Practice” vol.10, 361-370 στο: http://www.antistigma.gr/article.php?ID=1
Thompson, J., (2006), One in Four, NIACE, U.K
ΜΕΤΑΓΛΩΤΙΣΜΕΝΗ
Brookfield, S., (2006), «Η Μετασχηματίζουσα μάθηση ως κριτική της ιδεολογίας», στο: Mezirow και συνεργάτες. Η Μετασχηματίζουσα Μάθηση, (σ.157-179), Μεταίχμιο, Αθήνα
Case, C., (1998) H αναζήτηση του νοήματος: Η απώλεια και η μεταβίβαση στη θεραπεία των παιδιών μέσω της εικαστικής έκφρασης, στο: Dalley, Τ., Case, C., Schaverien, J., Weir,F., “Θεραπεία μέσω Τέχνης, Kέντρο Τέχνης και Ψυχοθεραπείας”, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα
Christakis, N.,-Fowler, J., (2009), Συνδεδεμένοι, Κάτoπτρο, Αθήνα
Dalley, Τ., (1998), Η εικαστική έκφραση ως θεραπεία, στο: Dalley, Τ., Case, C., Schaverien, J., Weir,F., Halliday, D., P., Hall, Waller, D., “Θεραπεία μέσω Τέχνης, Kέντρο Τέχνης και Ψυχοθεραπείας”, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα
Halliday, D., P., Hall, Waller, D., “Θεραπεία μέσω Τέχνης, Kέντρο Τέχνης και Ψυχοθεραπείας”, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα
Mezirow και Συνεργάτες, (2006), Η Μετασχηματίζουσα Μάθηση, Μεταίχμιο, Αθήνα
Satir, V., (1995), «Ανθρώπινη Επικοινωνία», ΔΙΟΔΟΣ, Αθήνα
Yalom, Ι., (1992, μτφρ 2001, 2007), «Όταν έκλαψε ο Νίτσε», ΑΓΡΑΣ, Αθήνα
ΔΙΚΤΥΑΚΟΙ ΧΩΡΟΙ
Chttp://www.antistigma.gr/article.php?ID=1 (10/02/2010),
http://www.matia.gr/library/ebook_01/012_art_therapy-1.html (22/102010)
Πηγή:
cretaadulteduc
